آیت الله محمدامین رضوی و «جریان متکلم – مفسران» حوزه علمیه
به گزارش روابط عمومی انجمن کلام اسلامی حوزه، حجت الاسلام و المسلمین دکتر رسول رضوی، عضو هیأت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه که به عنوان یکی از ارائه کنندگان مقالات در همایش و نکوداشت آیت الله محمدامین رضوی سلدوزی شرکت داشت به ارائه مقاله خود پرداخت.
ایشان در ارائه مقاله خود با عنوان "آیت الله محمدامین رضوی و «جریان متکلم – مفسران» حوزه علمیه قم" گفت: بعدازآغاز امامت امام رضا علیه السلام، حوزه علمی بزرگی در مرکز فلات ایران به محوریت شهر قم شکل گرفت این مرکز علمی با تربیت محدّثان و متکلمان نام آور، عهده دار ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام شده
و تا اوائل غیبت کبری یعنی اواسط قرن چهارم هجری به حیات علمی خود ادامه داد و در نهایت بعد از تربیت چندین نسل از دانشمندان بزرگ از اواخر قرن چهارم رو به افول نهاده جای خود را به حوزه بغداد سپرد. بعد از این افول دیگر خبری از تکاپوی علمی قرون سوم وچهارم در شهر قم نبود و صدها سال گذشت تا این که حدود صد سال پیش در اواسط قرن چهاردهم قمری برای بار دوم، حوزه ای جدید دراین شهر مقدس، بنیان گذاشته شد و روحی تازه در کالبد آن دمیده گشت.
وی افزود: این مرکز علمی احیاء شده که می توان آن را حوزه «قم دوم» نامید با وجود زمان کوتاهی که از تاسیس آن می گذرد و هنوز سال های حیاتش به یک قرن نمی رسد، پرچالش ترین حوزه در مباحث اعتقادی بوده و در چندین جبهه اعتقادی به تلاش پرداخته است. این حوزه علاوه بر تلاش در زمینه استنباط و تبیین مسائل اعتقادی که با توجه به شرایط قرن حاضر خواهان بسیاری داشت در زمینه پاسخ گویی به پرسش‌ها و دفاع از آموزه های امامیه، بار سنگینی بر دوش گرفته و عرصه های متعدد و متنوعی را شامل می شود که برخی از محورهای مهم آن عبارتند از :
الف) مسائل بین الادیان
ب) مسائل بین المذاهب
ج ) مسائل علم و دین
*******************
محور اول: مسائل بین الادیان
عضو هیأت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه در بیان محور مسائل بین الادیان اظهار داشت: گفت گو درباره سایر ادیان و پاسخ گویی به شبهات آنان ونقد آنها، امری رایج در میان متکلمان امامیه به خصوص حوزه «بغداد دوم» و حوزه «اصفهان» بود، ولی در عصر حوزه «قم دوم» سعی می شد آیین مسیحیت به عنوان عامل ترقی مادی در غرب و تمدن جدید معرفی شده آن را نشانه ای از حقّانیت مسیحیت در برابر اسلام قرار دهند، به تعبیر دیگر، مسلمانان از دو جهت مورد تهاجم قرار گرفته بودند: جهت اول مربوط به ضعف فکری و اعتقادی مسیحیت در برابر یافته های علوم تجربی بود که این ضعف به اسلام و سایر ادیان هم سرایت داده شده و نکات ضعف مسیحیت را به پای اسلام نیز می نوشتند. جهت دوم این بود که نکات قوت تمدن غربی را به حساب مسیحیت گذاشته وآن را نشانه برتری مسیحیت براسلام معرفی می کردند و ادّعا این بود که مسیحیت، بانی چنان تمدن بزرگی شده در حالی که اسلام عامل رکود مسلمانان گشته است.
وی افزود: دانشمندان حوزه «قم دوم» باید از هر دو جهت به دفاع از اسلام و مکتب امامیه می پرداختند، یعنی هم نشان می دادند که اسلام ضعف های مسیحیت را ندارد و بیشتر داده های علوم تجربی، نه تنها منافاتی با آموزه های اسلامی ندارد، بلکه بیشتر اوقات موید و موافق آنهاست و از سوی دیگر باید اثبات می کردند که مسیحیت عامل تمدن غرب نبوده، بلکه مانعی در مقابل آن است و تمدن مادی غرب نمی تواند نشانه حقانیت باورهای مسیحی باشد.
محور دوم: مسائل بین المذاهب
ایشان در تبیین محور مسائل بین المذاهب گفت: گذشته از چالش های موجود بین مذاهب اسلامی که سابقه کهنی داشت، چالش جدیدی بین شیعیان و وهابیان نجد عربستان آغاز شده بود که در آغاز، شکل فیزیکی داشت و با تهاجم وهابیان به عراق و شهرهای مقدس کربلا و نجف و همچنین منطقه بحرین خود را نشان می داد به همین دلیل حوزه «نجف» با این که در مقابله با تهاجم وهابیان به شهر نجف ایستاد، اما واکنش علمی جدّی در برابر این پدیده نوظهور از خود نشان نداد و این وظیفه بعدها بر عهده حوزه «قم دوم» افتاد و این حوزه به مقابله با جریان وهابیت اقدام کرد، کاری که هم چنان ادامه دارد.
محور سوم: مسائل علم و دین
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به محور سوم "مسائل علم و دین" گفت: تمدن جدید غرب عاملی شد تا همه ادیان با مساله جدیدی به نام رابطه علم ودین روبرو شوند؛ منظور از علم در این چالش جدید «علم تجربی» بود، مساله ای که قبلا مطرح نگشته و در سایر حوزه های علمی شیعه مورد بررسی قرار نگرفته بود و اولین بار حوزه علمی قم دوم و تا اندازه‌ای در حوزه نجف با آن رو در رو شده بودند و فعالیت هایی برای مواجهه با این چالش جدید آغاز شده بود.
وی افزود: مهم ترین هدف دانشمندانی که به فعالیت در عرصه های یاد شده می پرداختند، تبیین صحیح و دفاع از مکتب اهل بیت علیهم السلام بود و در تلاش های خود که به صورت فردی یا جمعی صورت می گرفت از روش ها و شیوه های مختلفی بهره می گرفتند که شناخت و معرفی آنها نیازمند بررسی های تاریخی و پژوهش های میدانی است.
عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در ادامه سخنان خود، عرصه مباحث اعتقادی و کلامی در «قم دوم» را به سه جریان عمده "فیلسوف- عارفان متکلّم"، "مفسّران متکلّم" و "پیروان مکتب معارفی خراسان" تقسیم کردند و گفت: فعّالان جریان فیلسوف- عارفان متکلّم، تربیت شدگان مکتب «حکمت متعالیه» بودند و همان گونه که به تایید پیروان این جریان هم رسیده، از آن جا که «مکتب حکمت متعالیه» چهار راهی برای اجتماع عرفان نظری، کلام اسلامی، مشاء و اشراق بود؛ بنابراین می توان دانشمندان این جریان را فیلسوف نامید، چون خود را میراث دار فلسفه مشاء و اشراق میدانند و میتوان عارف شان خواند، چون عرفان ابن عربی از ارکان این مکتب است و متکلم خوانده می شوند چون در مباحث کلامی به استنباط، تبیین و دفاع از آموزه های اعتقادی می پرداختند.
وی افزود: احیاگران این جریان درحوزه علمیه قم، ریشه در حوزه اصفهان داشتند، همان حوزه‌ای که در اواسط قرن یازدهم و قرن دوازدهم، مکتب «ملارجبعلی‌تبریزی» رونقی تمام در این حوزه داشت و حتی بعد از سقوط صفویه و کم رونق شدن حوزه اصفهان، باز اگر رونقی بود با این مکتب بود تا این که «بیدآبادی» به مکتب «حکمت متعالیه» تمایل پیدا کرد و به تدریس کتاب های ملاصدرا پرداخت.
ایشان در ادامه اظهار داشت: بعد از وی نیزملا علی نوری به صورت رسمی تدریس کتاب های مرحوم ملاصدرا را ترویج داده و حکمت متعالیه را در اصفهان رونق بخشید و شاگردانش ملا عبدالله زنوزی و ملاهادی سبزواری این رونق بخشی را به تهران و خراسان بردند و چندی نگذشت که حکمت متعالیه تنها مکتب فلسفی حاکم بر حوزه های علمی شیعه شد. این مکتب از طریق پنج استاد که همگی با سه یا چهار واسطه و بیشتر از طریق «میرزا ابوالحسن جلوه»، شاگرد ملا علی نوری، بودند، وارد حوزه علمیه قم شد و بدین ترتیب یکی از مکاتب مهم کلامی که در این حوزه‌ی تازه تاسیس رواج یافت، کلام استوار بر حکمت متعالیه بود.
جریان دوم: مفسّران متکلّم
دکتر رضوی در خصوص جریان دوم که از آن به عنوان "مفسران متلکم" یاد برد گفت: موسس حوزه «قم دوم» یعنی آیه الله حائری و وارثان ایشان آیات عظام حجت کوه کمری، سیدصدرالدین صدر و محمدتقی خوانساری و بعد از این سه بزرگوار آیه الله بروجردی همگی از فقهای بزرگ و تربیت شدگان حوزه فقهی «نجف سوم» بودند، بنابراین در عین حمایت و تقویت کلام امامیه، تمایل چندانی به مکتب حکمت متعالیه و یا عرفان ابن عربی و سایر مکاتب عرفانی- فلسفی نداشتند و بیشتر به کلامی متمایل بودند که آن را میراث شیخ مفید و نهایتاً علامه حلّی می دانستند.
وی افزود: به همین دلیل در کنار مباحث فقه و اصول به علم کلام نیز می پرداختند. بزرگان این جریان به دلیل آن که بیشتر به مباحث فقهی می پرداختند، به عنوان متکلّم، معروف نگشته اند و به دلیل عدم تمایل به حکمت متعالیه، فیلسوف هم نامیده نشده اند و حتی گاهی به اشتباه مخالف فلسفه وعرفان نیز معرفی گشته اند که چندان مطابق با واقع به نظر نمی رسد.
ایشان تأکید کرد: این جریان نام خاصی برای خود برنگزیده و از سوی گروه های رقیب نیز به نام خاصی خوانده نشده اند، بنابراین تعیین نام دقیق برای این جریان سخت به نظر می رسد، اما از آنجا که این گروه مباحث خود را ذیل مباحث تفسیری و با استفاده از شیوه های نو و به دور از طبیعیات قدیم، مطرح می ساختند و بیشتر بر کلام مبتنی بر قرآن و سنت تاکید می کردند، میتوان از آنان به مفسران نوپرداز تعبیر آورد و جریان آنان را جریان «مفسران متکلم» نامید، گرچه امکان استفاده از اسامی دیگر نیز وجود دارد.
عضو هیأت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه در ادامه گفت: فعالان این جریان همانند هر متکلمی دغدغه استنباط، تبیین، اثبات و دفاع از آموزه های مکتب اهل بیت علیهم السلام را داشتند اما داعیه ای برای محدود شدن در قالب ها و اصطلاحات فلسفی و عرفانی نداشتند و با فراغ بال به تحقیق در عرصه های یاد شده پرداخته و راه های جدیدی را تجربه می کردند.
وی افزوود: برای این منظور رجوع به قرآن و احادیث ساده ترین راه بود. آنان بدون پیش فرض های فلسفی و عرفانی، سوال های خود را به قرآن عرضه کرده به جای تحمیل دانسته های خود برآیات و روایات، آموزه های قرآن و حدیث را بی قید و شرط می پذیرفتند و پاسخ های ساده و نابی را برای سوال های کهن پیدا می کردند. در واقع جریان مفسران متکلم، بیش و پیش از دیگران به طرح تبیین های جدید و ارائه پاسخ به سوالات و شبهات نو پرداختند در حالی که فیلسوف - متکلمان به دلیل گرفتاری در قالب ها و روش های قدیمی اندکی با تاخیر و ذیل عنوان مسائل جدید کلامی یا کلام جدید به سراغ آنها رفته و باب جدیدی در مباحث کلامی گشودند. این مباحث چنان گسترده و پردامنه است که هنوز امکان داوری کامل و جامع درباره آنها وجود ندارد و مرزهای تاثیر پذیری و تاثیر گذاری در این زمینه هنوز روشن نشده است.
دکتر رضوی ابراز داشت: دانشمندان جریان مفسران متکلم که در دامن تفسیر قرآن، عرصه های جدیدی را برای علم کلام گشوده و توانسته بودند تا حدودی آن را از بندهای رشته شده از سوی دیگرمکاتب، رهایی بخشند، بیشترشان از شاگردان آیات عظام حجت کوه کمری، سیدصدرالدین صدر، محمدتقی خوانساری و بروجردی بوده و برخی از آنان در درس فلسفه علامه طباطبایی نیز شرکت کرده بودند، با این همه روش ها وشیوه‌های جدید در مباحث کلامی بنیان نهادند.
ایشان در خصوص شخصیت آیت الله محمدامین رضوی اظهار داشت: آیه الله محمدامین رضوی (متولد 1305 و متوفی 1380ه.ش) یکی از پیش روان مهم این جریان علمی هستند. ایشان از شاگردان آیات عظام حجت کوه‌کمره‌ای وسپس بروجردی بوده و منظومه و اسفار را نزد علامه طباطبایی درس گرفته بودندو جزو اولین دانشمندانی بودند که برای تبیین آموزه های اهل بیت علیهم السلام به بهره گرفتن از شیوه تجربی اقدام کردند و در این عرصه برظرفیت های تبیینی و پاسخ گویی کلام افزوده بسترهای جدیدی را در عرصه های یاد شده معرفی کردند.
وی افزود: ایشان سال 1338 ه.ش تالیف کتاب«تجسم عمل یا تبدیل نیرو به ماده» را به پایان برد و سپس به تحقیق در موضوع کیهان شناسیهمت گماشت که حاصل آن انتشار کتابی به نام «آغاز و انجام جهان» بود و در آن، از علوم جدید به ویژه یافته‌های کیهان شناسی نوین بهره وافری برده و در پی آن، کتاب «پیدایش انسان» را در زمینه انسان شناسی در اردیبهشت 1350 شمسی به چاپ رسانید.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه افزود: آیت الله رضوی علاوه بر تدریس در حوزه علمیه قم و تهران و ارومیه، چند سالی را نیز به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران اشتغال داشت و کتاب «احادیث منتخبه» را در این سال‌ها تالیف کرد. در این مدت مقالات علمی متعددی از ایشان در نشریات علمی منتشر شد. کتاب «ساختمان آینده انسان» در زمینه معاد و سه جلد کتاب تفسیری «ظاهر قرآن» و همچنین ترجمه تفسیری قرآن کریم به زبان ترکی آذری، کتاب‌های «گره خوردگان»، «بهترین نظام»، «سرگذشت و سرنوشت» و چند تالیف دیگر به زبان عربی از دیگر آثار ایشان به شمار می‌رود.
وی تصریح کرد: در یک جمع بندی می توان گفت ارائه تبیینی علمی از مباحث کیهان شناسی، انسان شناسی و فرجام شناسی مکتب اهل بیت علیهم السلام، مهم ترین دغدغه کلامی ایشان بود.
جریان سوم :پیروان مکتب معارفی خراسان
ایشان در پایان با اشاره کوتاهی به جریان پیروان مکتب معارفی خراسان گفت: این جریان به حوزه مشهد اختصاص دارد ولی از سوی آیه الله ملکی میانجی وارد قم شده و باعث افزوده شدن جریانی جدید به جمع جریان های کلامی حوزه قم شد. این جریان بیشتر تلاش می کند تا تبیینی پیراسته ازآموزه های اعتقادی اهل بیت علیهم السلام ارائه کرده از فرو کاستن این مکتب در قالب های رایج عرفانی و فلسفی جلوگیری کند.
لازم به ذکر است همایش و نکوداشت آیت الله محمدامین رضوی سلدوزی با محورهای؛ سیره عملی، اندیشه ها، افکار و روش شناسی ایشان به همت دانشگاه آزاد اسلامی نقده و با همکاری انجمن کلام اسلامی حوزه روز پنج شنبه 28 بهمن ماه 95 در سالن شهید علی علمی دانشگاه آزاد اسلامی نقده برگزار شد.
آیت الله محمد امین رضوی سلدوزی از شخصیت های علمی و فرهنگی استان آذربایجان غربی می باشد که در هفدهم اردیبهشت ماه سال 1380 و در سن 75 سالگی در ارومیه به لقای حق شتافت و در شهر مقدس قم، در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.
